Obecnie bez trudu jesteśmy w stanie wskazać formalne reprezentantki monarchii z tytułem księżnej. A czy smocze szkło istnieje? Samo pojęcie smoczego szkła nie jest terminem naukowym, ale zyskało ogromną popularność po emisji głośnego serialu „Gra o tron”, a także zostało wykorzystane w licznych grach komputerowych. Za każdym razem, kiedy bohaterowie dzierżyli w dłoni wspomniany przedmiot odnosili się do niczego innego, jak właśnie do szkliwa wulkanicznego – obsydianu. I pomimo mniej magicznych właściwości, niż te opisywane w scenariuszach, przez wiele stuleci skała ta fascynowała ludzi, a dziś jest obiektem wielu prac naukowych.
Gdy zapytaliśmy Chat GPT3 o księżniczkę na szklanej górze odpowiedź brzmiała: „Jako model języka AI nie mam jednoznacznej odpowiedzi na temat istnienia księżniczek żyjących na szklanych górach. Warto jednak zauważyć, że opowieści te można znaleźć w różnych kulturach, a wielu uważa, że są one czysto fikcyjne. Były przekazywane z pokolenia na pokolenie jako folklor i często są używane do nauczania ważnych lekcji lub do zabawiania słuchaczy. Możliwe, że były oparte na prawdziwych historiach, ale prawda za nimi jest owiana tajemnicą i nie można jej zweryfikować”.
A co pokazują nam badania geologiczne? Jako przykład mogą posłużyć skały spotykane na Wyżynie Armeńskiej. Lśniące w słońcu stoki gór (Fot. 1.A) są zbudowane ze szkliwa wulkanicznego, tworzącego grubą, czasami kilkumetrową pokrywę, sypiące się fragmenty szkliwa w cienkich odłamkach są przezroczyste, mają szklisty połysk (Fot. 1.B) i w rezultacie całe zbocza błyszczą w słońcu.
Fot. 1. Fotografia przedstawia jedną z gór w północnej Armenii: A) Wzgórze z potokiem czarnej lawy o grubości ok. 4 m, w szczytowej części, B) Fragment czarnego obsydianu w rumoszu u podnóża góry.
Jak powstaje szkliwo wulkaniczne?
Gdy magma ochładza się, w pewnej temperaturze zależnej od jej chemizmu i od ciśnienia, zaczynają krystalizować pierwsze minerały. Krystalizacja ma miejsce gdy stop osiągnie fazę przesycenia w stosunku do danego minerału i pojawią się pierwsze stabilne zarodki danego kryształu. Wiele czynników warunkuje sposób w jaki zastyga stop i powstają kryształy. Są nimi tempo chłodzenia, przemieszczanie się i mieszanie magmy wewnątrz komory magmowej, obecność zarodków kryształów, czy obecność zanieczyszczeń. Pierwsze zarodki kryształów pojawiają się w temperaturze niższej niż ta, w której dany minerał byłby przetopiony przy podgrzewaniu. Stop o takiej temperaturze nazywamy przechłodzonym. Jeśli taki przechłodzony stop wyleje się na powierzchnię lądu, a lawa gwałtownie ochłodzi się i zastygnie bez nukleacji i wzrostu kryształów, tworzy się szkliwo wulkaniczne, które nazywamy obsydianem.
Archeolodzy często znajdują narzędzia wykonane z obsydianu ponieważ można z niego odłupać cieknie, ostre fragmenty i wykorzystać jako ostrza i groty. W epoce kamienia obsydian był niezwykle cenną kopaliną poszukiwaną przez człowieka. Po precyzyjnym oszlifowaniu był używany na przestrzeni dziejów jako materiał do rzeźbienia naczyń, ozdób i figurek rytualnych.
Wierzchołki gór, zbudowane ze szkliwa wulkanicznego były wykorzystywane przez ludzi do budowy warowni więc możemy sobie łatwo wyobrazić, że i księżniczki mogły zamieszkiwać takie trudne do zdobycia twierdze.
dr Anna Lewandowska, prof. UJ
dr hab. Mariusz Rospondek, prof. UJ