Mariusz Kędzięrski, Michał Skiba
Początki nauk geologicznych w Polsce w ich uniwersyteckim wydaniu związane są z działalnością Hugona Kołłątaja, który na zlecenie Komisji Edukacji Narodowej podjął się wielkiej reformy Akademii Krakowskiej. W Akademii przekształconej wówczas w Szkołę Główną Koronną wprowadzono katedry matematyczno-przyrodnicze a wśród nich Katedrę Historii Naturalnej i Chemii, którą Komisja Edukacji Narodowej uchwałą z dnia 28 kwietnia 1780 roku przyznała Janowi Jaśkiewiczowi. Jaśkiewicz na stałe pojawił się jednak w Krakowie dopiero dwa lata później. Wtedy też, w 1782 r. powołany został na profesora historii naturalnej i chemii i mianowany prezesem Kolegium Fizycznego. Należy zauważyć, że ówczesna Szkoła Główna Koronna miast wydziałów, posiadała tylko dwa kolegia: Moralne i Fizyczne. Regularne wykłady w nowej Katedrze Jan Jaśkiewicz rozpoczął 1 października 1783 r. i prowadził je przez kolejnych sześć lat. Zainteresowania mineralogiczne Jaśkiewicza oraz posiadana już wówczas bogata kolekcja minerałów gabinetu historii naturalnej rychło doprowadziły do powstania Muzeum Mineralogicznego, które zlokalizowano w Collegium Physicum przy ul. Św. Anny 6. Budynek ten do 1962 r. wraz z budynkiem Collegium Minus przy ul Gołębiej 11 stanie się główną siedzibą nauk geologicznych na Uniwersytecie Jagiellońskim.
Fot. 1. Budynek Collegium Physicum przy ul. św. Anny 6, główna siedziba nauk geologicznych na Uniwersytecie w latach 1783–1962 (zdjęcie ze zbiorów prof. Elżbiety Morycowej)
Warto dodać, że Jan Jaśkiewicz, zaliczany do najwybitniejszych polskich uczonych nauk ścisłych doby oświecenia, był także jednym z założycieli Ogrodu Botanicznego oraz, razem z Janem Śniadeckim, konstruktorem pierwszego polskiego balonu.
Po rezygnacji Jaśkiewicza w 1787 r., z nie do końca wyjaśnionych przyczyn, Komisja Edukacji Narodowej postanowiła stanowisko kierownika Katedry powierzyć wiceprofesorowi Kolegium Fizycznego, Franciszkowi Scheidtowi. Kierował on Katedrą i Ogrodem Botanicznym kontynuując kierunek obrany przez Jaśkiewicza w bardzo trudnym okresie ostatnich lat I Rzeczpospolitej oraz w nowej, porozbiorowej rzeczywistości kiedy Szkoła Główna, od 1795 r. Krakowska, przeszła pod administrację austriacką. Początkowo poprawna współpraca z władzami austriackimi, z biegiem czasu się pogarszała i Scheidt, uczestnik insurekcji kościuszkowskiej, oponujący przeciwko nasilającej się germanizacji uczelni, został z niej relegowany w 1803 r. Katedra Historii Naturalnej i Chemii, po połączeniu przez Austriaków Szkoły Głównej Krakowskiej z Uniwersytetem Lwowskim, znalazła się wówczas na Wydziale Lekarskim. Po dwóch latach poszukiwań godnego następcy Scheidta, na jego stanowisko mianowano w 1805 r. Baltazara Hacqueta, który nb. wcześniej był profesorem anatomii, chirurgii i położnictwa w Lublanie. Spuścizna Hacqueta obejmuje jednak nie tylko opracowania lekarskie – jako zapalony podróżnik Hacquet pozostawił po sobie szereg map i opisów (w tym geologicznych), podróży badawczych po Alpach, Karpatach, a szczególnie Tatrach. Hacquet jako jeden z pierwszych zwrócił uwagę na walory wód krynickich.
Fot. 2. Ludwik Zejszner (1805–1871), twórca polskiej kartografii geologicznej, reformator Katedry Fizjografii UJ, z której na trwałe wydzielił w 1855 roku samodzielną Katedrę Mineralogii (Archiwum Instytutu Nauk Geologicznych UJ)
Rok 1809 przyniósł zmiany administracyjne związane ze zwycięstwem wojsk Księstwa Warszawskiego nad wojskami austriackimi i wkroczeniem ks. Poniatowskiego w lipcu tegoż roku do Krakowa, który kwartał później znalazł się w granicach Księstwa. Repolonizacja uczelni spowodowała, że Hacquet, będący już po 70-tce zwolennik habsburskiej akcji germanizacyjnej, pomimo zachęty ze strony władz Księstwa, zrezygnował z kierowania Katedrą i wyjechał do Wiednia. Zebrana podczas jego wypraw bogata kolekcja m.in. mineralogiczna (3352 okazy) i paleontologiczna (379 okazów), opuściła uczelnię razem z nim. Dzięki hojności króla saskiego Fryderyka Augusta I, została w 1819 r. odkupiona i powróciła na uczelnię, a dziś wchodzi w skład zbiorów Działu Geologicznego Centrum Edukacji Przyrodniczej Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Po odejściu Hacqueta, na kierownika Katedry Historii Naturalnej powołano w 1809 r. Alojza Rafała Estreichera (rektor UJ w latach 1831–33), który kierował nią do 1814 r., poświęcając się głównie rozwojowi Ogrodu Botanicznego. W tym jednak czasie, w 1811 r., z inicjatywy Stanisława Staszica, powołano odrębną Katedrę Mineralogii i Jeognozji, którą w latach 1814–17 kierował profesor fizyki, mineralogii i geologii Józef Tomaszewski, sekretarz generalny Dyrekcji Głównej Górnictwa Krajowego oraz naczelnik Wydziału Górnictwa.
W 1817 r. Szkoła Główna Krakowska, już w ramach Wolnego Miasta Krakowa, przyjmuje nazwę Uniwersytet Jagielloński – data ta zbiega się z objęciem przez Józefa Markowskiego, profesora chemii, wykładów z mineralogii w nowej Katedrze Mineralogii ustanowionej uchwałą Senatu UJ w 1818 r. Markowski kieruje Katedrą do 1829 r. kiedy na stanowisku zastępuje go Ludwik Zejszner, który kontynuuje rozwój nauk mineralogicznych. Niestety, Zejsznerowi dane było wtedy kierować Katedrą jedynie cztery lata, do 1833 r. Po upadku powstania listopadowego, Rosja i Austria, tzw. mocarstwa opiekuńcze, narzuciły Wolnemu Miastu Kraków konstytucję i dokonały kolejnej reorganizacji UJ, likwidując Katedrę Mineralogii. Zejszner, po rewizji w mieszkaniu, został usunięty ze stanowiska.
W miejsce zlikwidowanej Katedry Mineralogii powołano w 1833 r. Katedrę Historii Naturalnej, która obejmowała mineralogię, ale także zoologię i botanikę. Katedrą tą, do czasu swego przejścia na emeryturę w 1843 r., kierował ponownie Alojzy R. Estreicher. Po nim, kierownictwo objął Ignacy Rafał Czerwiakowski (rektor UJ 1862–63), który podobnie do swego poprzednika skupiał się głównie na rozwoju Ogrodu Botanicznego.
Okres „botaniczny” w dziejach nauk geologicznych na UJ zakończył się w 1847 r., już po włączeniu w 1846 r. Wolnego Miasta Kraków, a wraz z nim Uniwersytetu Jagiellońskiego, do Austrii i kolejnej reorganizacji uczelni.
Wtedy to (w 1847 r.) z Katedry Historii Naturalnej wydzielono Katedrę Fizjografii, która obejmowała mineralogię i zoologię (bez botaniki). Jej kierownikiem został Herman Schmidt, jednak jego kadencja trwała tylko rok, bowiem w 1848 r. Katedrę Fizjografii obejmuje ponownie Ludwik Zejszner, który w 1855 r. ostatecznie doprowadza do rozdzielenia mineralogii i zoologii. Nim to nastąpi, w 1850 r. Zejszner wprowadza do programu studiów całodzienne wycieczki do odsłonięć i kopalń oraz ćwiczenia praktyczne. W tymże roku wysyła do Ignacego Domeyki powołanie do objęcia katedry chemii, fizyki w Uniwersytecie Jagiellońskim. Niestety, list Zejsznera zbiega się w czasie ze ślubem Domeyki z młodszą o ponad 30 lat Enriquettą de Sotomayor i Domeyko, z ciężkim sercem, odmawia przyjęcia zaproszenia.
W 1856 r. Zejszner realizuje pełną obudowę muzealną pierwszej sali katedry w budynku na ul. Św. Anny naśladowaną później w salach II, III i IV przez prof. Władysława Szajnochę. Uczestniczy w licznych odczytach publicznych organizowanych przez Uniwersytet, często we współpracy z Wincentym Polem. Ludwik Zejszner należy do pionierów kartografii geologicznej w Polsce, jest też autorem pierwszego polskiego podręcznika mineralogii, który nie był oparty na układzie Wernera (ukazał się drukiem w 1883 r.). Obserwacje Zejsznera, poczynione m.in. w 1843 r. podczas podróży po Polsce razem ze słynnym geologiem szkockim Sir Roderickiem I. Murchisonem zostały później wykorzystane przez Murchisona do opracowania mapy geologicznej Rosji i krajów ościennych. Do wybitnych uczniów Zejsznera zaliczyć należy Ignacego Łukasiewicza, wynalazcę lampy naftowej oraz Józefa Friedleina, późniejszego wiceprezydenta Krakowa i zarazem geologa amatora.
W 1857 r. Zejszner opuszcza Kraków, a wakujące po nim stanowisko kierownika Katedry Mineralogii, obejmuje późniejszy profesor mineralogii Uniwersytetu w Pradze Victor Leopold Ritter von Zepharovich, które piastuje do 1861 r. W tym czasie cesarz Franciszek Józef I zrywa ostatecznie z polityką germanizacji i przywraca język polski na Uniwersytecie Jagiellońskim, co uniemożliwia Zepharovichowi dalsze kierowanie Katedrą. Na jego miejsce w 1861 r. ponownie wybrany zostaje Ignacy R. Czerwiakowski, którego rychło, bo w 1862 r., zastępuje Alojzy Alth, pierwszy polski profesor zwyczajny mineralogii na Uniwersytecie Jagiellońskim, wybitny mineralog, paleontolog a także ceniony prawnik. Na stanowisku tym Alth pozostanie do 1886 r., do końca swojego życia, tworząc w 1864 r. Katedrę i Gabinet Mineralogiczny (później Muzeum Mineralogiczne).
Fot. 3. Alojzy Alth (1819–1886), pierwszy polski profesor mineralogii, inicjator Atlasu geologicznego Galicj (Archiwum Instytutu Nauk Geologicznych UJ)
Ponad 20-letnia kadencja Altha owocuje m.in. zapoczątkowaniem w 1876 r. prac nad opracowaniem znamienitego dzieła jakim jest „Atlas Geologiczny Galicji” wydawany przez Akademię Umiejętności i rozwojem zainteresowania Karpatami fliszowymi, a szczególnie występowaniem na ich terenie złóż ropy i wosku ziemnego. W czasie profesury A. Altha zostały wykonane w UJ pierwsze cztery prace doktorskie z zakresu geologii i mineralogii, a w 1882 r. Władysław Szajnocha (rektor UJ w latach 1911–12; 1916–17) uzyskał pierwszą habilitację w tej dziedzinie. W latach 1885–87 terminował w UJ Wawrzyniec Teisseyre, późniejszy wybitny profesor geologii we Lwowie.
Rok 1886 przynosi zasadnicze zmiany w strukturze organizacyjnej nauk geologicznych w Uniwersytecie Jagiellońskim – 16 czerwca Ministerstwo Oświaty w Wiedniu (zarządzenie 1.23.755) zezwala na podział Muzeum Mineralogicznego na dwa działy: mineralogiczny i geologiczno-paleontologiczny. Oba działy jeszcze w tym samym roku zyskują, nawiązujące do uniwersyteckiej tradycji miano Gabinetu Mineralogicznego, którego kierownikiem, tuż przed śmiercią zostaje Alojzy Alth, oraz Gabinetu Geologicznego kierowanego przez Władysława Szajnochę.
Fot. 4. Władysław Szajnocha (1857–1928), kierował Gabinetem Geologicznym UJ ponad 40 lat, kładąc podwaliny pod wiele współczesnych instytucji związanych z geologią, takich jak Państwowy Instytut Geologiczny, Akademia Górniczo-Hutnicza czy Polskie Towarzystwo Geologiczne (Archiwum Instytutu Nauk Geologicznych UJ)
W 1887r. Gabinet Mineralogiczny przeniesiony zostają do Collegium Minus (Gołębia 11), dzięki czemu Gabinet Geologiczny zyskuje dodatkowe pomieszczenia w Collegium Physicum przy Anny 6. Gabinet powiększał się jeszcze dwa razy: w 1896 r., kiedy przejął pomieszczenia po zakładzie farmakologicznym oraz w 1912 r., wraz z przeprowadzką zakładu fizycznego do Collegium Witkowskiego (Gołębia 13). Powstała wtedy nowa sala wykładowa zdolna pomieścić ponad 80 słuchaczy. Łącznie Gabinet Geologiczny miał do dyspozycji w latach 20-tych ubiegłego stulecia prawie 640 m2.
Również w roku 1887 po śmierci Alojzego Altha na stanowisko kierownika Gabinetu Mineralogicznego został powołany z Uniwersytetu Lwowskiego Feliks Kreutz - znany mineralog, petrolog i krystalograf jeden z pionierów mikroskopowych badań minerałów.. Kreutz kierował Gabinetem Mineralogicznym do roku 1903 jednocześnie dwukrotnie (w latach 1889/1890 i 1899/1900 sprawując funkcję dziekana Wydziału Filozoficznego) i jedną kadencję począwszy od 1896 roku służąc społeczności Uniwersytetu Jagiellońskiego na stanowisku Rektora. Pod kierownictwem Feliksa Kreutza Gabinet Mineralogiczny ciągle się rozwijał wzbogacając swą bazę aparaturową, gromadząc zbiory mineralogiczne, a nade wszystko kształcąc nowe pokolenia badaczy. Wyczerpany ciężką chorobą, a także na skutek przepracowania Profesor Kreutz w wieku 59 lat przeszedł na emeryturę. W roku 1904 kierownictwo Gabinetu objął przybyły z ziem zaboru rosyjskiego badacz skał krystalicznych Józef Morozewicz, który zreorganizował nauki mineralogiczno-petrograficzne na Uniwersytecie Jagiellońskim urządzając w budynku Collegium Minus aparaturę do badań eksperymentalnych z zakresu petrologii. To za jego kadencji gmach Collegium Minus został przebudowany tak aby pomieścić w centralnej klatce schodowej piec z kominem do stapiania skał. Uczniami Profesora Morozewicza byli miedzy innymi Zygmunt Rozen późniejszy profesor Akademii Górniczej i Władysław Pawlica – badacz skał krystalicznych Tatr, który przez krótki okres czasu zastępował Morozewicza na stanowisku kierownika Zakładu Mineralogicznego, kiedy ten został powołany do Warszawy w 1918 roku aby w wolnej już Polsce zorganizować Państwowy Instytutu Geologiczny. W roku 1919 wyczerpany ciężką chorobą Władysław Pawlica zmarł przedwcześnie bo w wieku zaledwie 33 lat. W tymże roku na stanowisko kierownika Zakładu Mineralogicznego powołany został syn Feliksa Kreutza – Stefan Kreutz, który sprawował swą funkcję przez całe dwudziestolecie międzywojenne. Okres ten to lata dynamicznego rozkwitu nauk mineralogicznych w Uniwersytecie Jagiellońskim. Jeszcze w 1919 roku ukazała się praca Kreutza i Zaremby „Sur les fondements de la crisstallographie geometrique” kładąca podwali pod współczesną krystalografię (polski manuskrypt tego dzieła został odnaleziony w 2017 roku podczas przenosin do nowego budynku ING na ul. Gronostajową). To w gmachu Zakładu Mineralogicznego przy ul. Gołębiej 11 w latach dwudziestych (1926) zostaje utworzona pierwsza w Polsce, a zarazem jedna z pierwszych w świecie pracownia dyfraktometrii rentgenowskiej. Staje się to możliwe dzięki otwartemu umysłowi Profesora Kreutza i pełnej zapału i poświęcenia pracy niezwykle technicznie utalentowanego, ówczesnego asystenta starszego w Zakładzie, doktora Ludwika Chrobaka (późniejszego profesora na Politechnice Lwowskiej i Uniwersytetach Wrocławskim i Warszawskim). Oprócz aparatury do badań rentgenostrukturalnych Zakład wzbogaca się o liczne przyrządy optyczne (obecnie znajdujące się na wystawie w Centrum Edukacji Przyrodniczej). Pracownicy Zakładu – uczniowie Profesora Kreutza prowadzą badania miedzy innymi z zakresu mineralogii, optyki kryształów, krystalografii, właściwości i genezy minerałów występujących na ziemiach polskich, a także petrologii skał krystalicznych i złożowych. W szczególności w Zakładzie kontynuowane są tradycje badań skał tatrzańskich zapoczątkowane jeszcze za kadencji Feliksa Kreutza. Wybuch drugiej wojny światowej przerwał rozwój nauk mineralogicznych w Uniwersytecie Jagiellońskim. Collegium Minus zostaje zajęte przez Niemców, a znaczna część zgromadzonych zbiorów (w tym prywatne zbiory Profesora Kreutza) zostaje zniszczona. Stefan Kreutz zmarł w 1941 roku nie doczekawszy końca wojny. Po wojnie kierownictwo Zakładu Mineralogicznego objął Antoni Gaweł - uczeń Profesora Kreutza.
Gabinet Geologiczny był pierwszym i największym geologicznym zakładem naukowym w Polsce. W 1927 r. Uniwersytet Jagielloński wprowadził możliwość pisania w nim prac magisterskich w zakresie geologii i paleontologii. Władysław Szajnocha, kierujący Gabinetem przez pierwsze 42 lata jego istnienia, wzmocnił karpacką i fliszową orientację geologii uniwersyteckiej. Podkreślić także należy jego wielkie zasługi organizacyjne i podejmowanie szeregu cennych i dalekosiężnych inicjatyw. Szajnocha zainicjował m.in. powstanie w Gabinecie biblioteki geologicznej, której przekazał 4000 tomów ze swego księgozbioru, zorganizował archiwum, a także kolekcję zbiorów do geologii dynamicznej, paleontologii i stratygrafii (ponad 5000 okazów). W pomieszczeniach Gabinetu odbywały się zebrania i odczyty Polskiego Towarzystwa Górniczego w Krakowie (od 1906 r. Koła Krakowskiego Polskiego Stowarzyszenia Inżynierów Górniczych i Hutniczych) oraz posiedzenia Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego (od 1907 r.). Szajnocha już w 1883 r. wystąpił z pomysłem utworzenia polskiej wyższej szkoły górniczej, będąc później orędownikiem powstania Akademii Górniczo-Hutniczej, której pierwsza Katedra Geologii Ogólnej kierowana przez Walerego Goetla mieściła się w Gabinecie Geologicznym (Goetl habilitował się na UJ w 1918 r., a w latach 1920–25 był asystentem w Gabinecie Geologicznym UJ). W 1912 r. Szajnocha pomógł w utworzeniu odrębnego Zakładu Paleontologii UJ. Był także inicjatorem powołania Państwowego Instytutu Geologicznego (1919 r.), a następnie użyczył pomieszczeń Gabinetu jego pierwszemu dyrektorowi – Józefowi Morozewiczowi. W 1921 r. Szajnocha podjął inicjatywę utworzenia Polskiego Towarzystwa Geologicznego, którego został pierwszym prezesem (w latach 1921–24) oraz powstania pierwszego polskiego naukowego czasopisma geologicznego Rocznika Polskiego Towarzystwa Geologicznego (obecnie Annales Societatis Geologorum Poloniae). W 1922 r. W. Szajnocha został delegatem PAU na zebranie Międzynarodowej Rady Badań Naukowych w Brukseli i brał udział w opracowaniu statutu Międzynarodowej Unii Geologicznej.
Fot. 5. Sala wykładowa Gabinetu Geologicznego w Collegium Physicum przy ul. św. Anny 6 (ze zbiorów prof. Elżbiety Morycowej)
W czasach Szajnochy, w 1890 r. pojawia się w Gabinecie Geologicznym Józef Grzybowski, ówczesny asystent, który w 1896 r. broni pierwszego na świecie doktoratu z mikropaleontologii dotyczącego mikrofauny otwornicowej. W 1912 r. Grzybowski zostaje kierownikiem nowopowstałego Zakładu Paleontologii, tworząc z biegiem czasu znaną na całym świecie polską szkołę mikropaleontologii stosowanej. W tymże roku udaje się Grzybowskiemu nakłonić borysławskich przedsiębiorców naftowych do założenia w Borysławiu stacji geologicznej pomocnej przy poszukiwaniach ropy naftowej. W 1923 r., po śmierci Grzybowskiego (1922 r.) jego następcą zostaje Jan Nowak. Nowaka na stanowisku kierownika Zakładu Paleontologii w 1929 zastępuje Wilhelm Friedberg, a jego z kolei w 1935 r. Franciszek Bieda.
Fot. 6. Józef Grzybowski (1869–1922) - ojciec mikropaleontologii stosowanej (ze zbiorów prof. Elżbiety Morycowej)
Prof. Jan Nowak po ustąpieniu z funkcji kierownika Zakładu Paleontologii w 1929 r. obejmuje stanowisko kierownika Zakładu Geologicznego w miejsce kierującego nim zaledwie przez rok Wiktora Kuźniara. Nowak został jednym z założycieli Polskiego Towarzystwa Geologicznego, a w latach 1927–1940 jego prezesem i redaktorem naczelnym Rocznika Polskiego Towarzystwa Geologicznego. Był także inicjatorem powstania w 1923 r. Asocjacji Geologicznej Karpacko-Bałkańskiej, a w 1928 r. współzałożycielem Association pour l'Étude de Quaternaire l'Européen, późniejszej INQUA. Prof. Nowak był także współtwórcą (wraz z Władysławem Szaferem) czasopisma Starunia, poświęconego zagadnieniom czwartorzędu.
W okresie kierowania Zakładem Geologii przez J. Nowaka (1928–1939) zatrudnienie w nim znaleźli asystenci i adiunkci: Stanisław Sokołowski (1923–1939), Kamila Skoczylas-Ciszewska, Konrad Konior (do 1928, ponownie 1934–1937), Marian Książkiewicz (habilitowany w 1932, adiunkt od 1935), Józef Premik (do 1931), Wiktor Kuźniar (do 1934), Jadwiga Burtanówna (od 1931), K. Guzik (kilka miesięcy w 1935), Adam Tokarski (1935–37), Krzysztof Beres (od 1937), J. Gołąb (od 1937), Stanisław Zuber, W. Pogany (od 1936 adiunkt-wolontariusz). Wykłady z geologii regionalnej i tektoniki prowadził w latach 1928–1938 doc. Bohdan Świderski.
Fot. 7. Dyplom doktorski Józefa Grzybowskiego z 1896 roku (Archiwum Instytutu Nauk Geologicznych UJ)
Aresztowany przez Niemców 6 listopada 1939 r. w ramach Sonderaktion Krakau, prof. Nowak zmarł z wycieńczenia w lutym 1940 r., 10 dni po zwolnieniu z obozu. Razem z Nowakiem aresztowany zostaje J. Gołąb oraz asystenci Zakładu Mineralogii: dr Antoni Gaweł, dr Stanisław Janik i dr Antoni Swaryczewski. 4 lipca 1944 r. ginie jako żołnierz AK w walce z Niemcami asystent Zakładu Geologii, Krzysztof Beres.
W czasie II wojny światowej pomieszczenia Zakładu Geologii zajmuje okupant, który opuszcza Kraków w styczniu 1945 r., kiedy to opiekę nad lokalem i zbiorami Zakładu Geologicznego przejmuje grupa jego przedwojennych pracowników: dr Konrad Konior, Andrzej Michalik, dr Jadwiga Burtan, dr Stanisław Sokołowski, pod kierunkiem przybyłego ze Lwowa prof. Juliana Tokarskiego. W lutym 1945 asystentem wolontariuszem zostaje Stanisław Siedlecki. Pierwsze wykłady rozpoczynają się 1 marca 1945. Ćwiczenia z geologii ogólnej i geologii Polski prowadzi wówczas m. in. Henryk Świdziński, późniejszy profesor i rektor AGH, który po powrocie z zagranicy M. Książkiewicza wykłada w latach 1948–51 geologię złóż węgli i nafty.
W maju 1945 r. kierownikiem Zakładu Geologii zostaje Franciszek Bieda, jednak już jesienią tegoż roku na to stanowisko na krótko powraca Julian Tokarski, a Bieda przejmuje kierownictwo nad Zakładem Paleontologii. Od stycznia 1946 r. Zakładem Geologii kieruje prof. Marian Książkiewicz. W Zakładzie pojawiają się nowi pracownicy, a wśród nich starszy asystent - mgr Andrzej Michalik oraz asystenci - mgr Stanisław Siedlecki i mgr Tadeusz Wieser. Z kolei w Zakładzie Paleontologii pracuje wówczas, oprócz kierownika, 5 osób: adiunkt – dr Wilhelm Krach, starszy asystent – mgr Stanisław Liszka, młodsi asystenci - Stanisław Geroch, Jerzy Małecki i Ewa Łuczkowska. W 1946 r. stanowisko asystenta obejmuje Stanisław Dżułyński (do 1949), a w 1948 Jerzy Znosko (do 1950), późniejsi profesorowie (odpowiednio, PAN i Państwowego Instytutu Geologicznego) oraz członkowie rzeczywiści PAN oraz PAU. W połowie 1951 r. Zakład Geologii powiększa się o asystentów mgr. Krzysztofa Birkenmajera i Stanisława Bukowego oraz Ryszarda Gradzińskiego i Andrzeja Radomskiego.
Fot. 8. Marian Książkiewicz (1906–1981), jeden z najwybitniejszych polskich geologów, twórca polskiej szkoły sedymentologicznej. Jego imię nosi dziś Instytut Nauk Geologicznych Uniwersytetu Jagiellońskiego (Archiwum Instytutu Nauk Geologicznych UJ)
Rok 1951 r. przynosi działania komisji ds. reorganizacji studiów geologicznych w Polsce, które doprowadzają do wydania 10 września 1951 r. zarządzenia Ministra Szkolnictwa Wyższego likwidującego Zakłady Geologii, Mineralogii i Paleontologii UJ, przyłączając je do AGH. Rozwiązaniu ulega Koło Geologów Studentów UJ. Przez następne 6 lat Zakład Geologii pozostaje jako Zakład Geologii Fizycznej AGH, wciąż jednak zajmując dotychczasowe pomieszczenia przy ul. Anny 6. W następnym roku, 1952, zaprzestano przyjmowania studentów na studia podstawowe w zakresie geologii w UJ.
We wspomnianym Zakładzie Geologii Fizycznej AGH pojawiają się nowi pracownicy: Stefan Witold Alexandrowicz, Janusz Horzemski, Sławomir Sawicki, Elżbieta Morycowa (od 1954), Rafał Unrug (od 1955) oraz Jan Wdowiarz (1953-1956).
Okres zupełnego braku geologii uniwersyteckiej trwa sześć lat, do 9 stycznia 1957 r., kiedy to Ministerstwo kolejną reorganizacją likwiduje Zakład Geologii Fizycznej przy Katedrze Geologii AGH i w jego miejsce powołuje Katedrę Geologii przy UJ. Tym samym zarządzeniem zlikwidowano Zakład Geochemii przy Katedrze Mineralogii i Petrografii AGH, tworząc ponownie Katedrę Mineralogii i Petrografii UJ. Obie Katedry zachowały swe poprzednie lokale, natomiast Katedra Paleontologii została przeniesiona w całości na AGH. W skład tej katedry w latach 1951–56 wchodziły dwa zakłady: paleontologii ogólnej, kierowany przez prof. Franciszka Biedę oraz mikropaleontologii z prof. Wilhelmem Krachem na czele. Niestrudzona komisja ds. reorganizacji studiów geologicznych doprowadza jednak do wydania 15 września 1958 r. kolejnego zarządzenia tworzącego tym razem Zakład Paleontologii przy Katedrze Geologii UJ, który pozostaje początkowo bez kierownika.
Fot. 9. Feliks Kreutz (1844–1910), wybitny mineralog, krystalograf i petrolog, jeden z pionierów badań mikroskopowych w mineralogii, rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1898–1899 (Archiwum Instytutu Nauk Geologicznych UJ)
Uniwersytet Jagielloński nigdy nie zaakceptował nieprzemyślanej reorganizacji studiów geologicznych. W wizji rozwoju Uniwersytetu przedstawionej z okazji jubileuszu 600-lecia powstania uczelni umieszczono postulat przywrócenia studiów geologicznych. Krokiem w kierunku jego realizacji była budowa nowego budynku Collegium Geologicum przy ul. Oleandry 2a zrealizowana w ramach jubileuszowych środków przyznanych uczelni. Inicjatorem całego przedsięwzięcia był prof. Marian Książkiewicz.
Przenosiny do nowego budynku przy ul. Oleandry 2a odbyły się w listopadzie 1962 r. Znalazły w nim miejsce Katedra Geologii oraz Katedra Mineralogii i Petrografii. Niestety, była Katedra Paleontologii UJ, funkcjonująca od 1951 r. jako Zakład Paleontologii AGH, kierowana przez prof. Biedę, nie zdecydowała się na powrót do Alma Mater. Powołano wówczas nowy Zakład Paleozoologii UJ, którego kierownikiem w 1974 r. zostaje prof. Stanisław Geroch. Po 10 latach od przenosin na Oleandry, w 1972 r. powstaje Instytut Nauk Geologicznych UJ. Do grona pracowników dołącza wówczas Marek Wendorff, Karol Prochazka (od 1965) oraz Czesław Harańczyk, który w 1974 r. zostaje kierownikiem Katedry Mineralogii i Petrografii.
Fot. 10. Siedziba Instytutu Nauk Geologicznych UJ przy ul. Oleandry 2a w latach 1962–2017 (ze zbiorów prof. Elżbiety Morycowej)
W 1974 r., po Książkiewiczu, dyrektorem Instytutu Nauk Geologicznych UJ zostaje prof. Rafał Unrug, który podejmuje intensywne starania o reaktywowanie studiów geologicznych w Uniwersytecie. Działania te kończą się sukcesem 5 kwietnia 1975 r., kiedy to wyrażono ministerialną zgodę na prowadzenie studiów geologicznych w dwóch proponowanych specjalnościach. 1 października 1975 r. grupa 30 przyjętych studentów rozpoczyna zajęcia dydaktyczne reaktywowanych studiów.
Lata 1951–75, pomimo opisanych powyżej perturbacji, doprowadziły nauki geologiczne w Uniwersytecie do bardzo wysokiej pozycji naukowej, docenianej zarówno w Polsce jak i zagranicą. Szczególne zasługi położył tu prof. Marian Książkiewicz, najwybitniejszy znawca geologii Karpat fliszowych oraz sedymentolog światowej sławy, twórca polskiej szkoły sedymentologicznej, autor nowoczesnego podręcznika „Geologia dynamiczna”, który do dziś, prawie 70 lat od daty wydania, niewiele stracił ze swej aktualności. Dzięki Książkiewiczowi możliwe było powstanie nowatorskiej sedymentologii eksperymentalnej rozwijanej przez prof. Stanisława „Misia” Dżułyńskiego. Książkiewicz stworzył także podwaliny polskiej ichnologii, będącej od lat liczącą się w świecie specjalnością Instytutu. Był wreszcie wychowawcą i wzorem do naśladowania dla wielu wybitnych geologów, którzy stworzyli trzon kadry dydaktycznej na reaktywowanych studiach uniwersyteckich, kształcąc nowe pokolenia geologów.
Fot. 11. Józef Morozewicz (1865-1941), wybitny mineralog i petrolog, prekursor petrologicznych badań eksperymentalnych, które prowadził na Uniwersytecie Jagiellońskim w piecu do stapiania i krystalizacji stopów skalnych, postawionym w specjalnie w tym celu przebudowanej głównej klatce schodowej Collegium Minus (Archiwum Instytutu Nauk Geologicznych UJ)
W 1980 r. dyrektorem ING zostaje prof. Andrzej Ślączka, który funkcję tę piastuje do 2002 r. Instytut składa się wówczas z trzech zakładów: Zakładu Paleozoologii, którym po prof. Gerochu kieruje od 1994 prof. Elżbieta Morycowa, wybitna specjalistka od mezozoicznych koralowców, a następnie prof. M. Adam Gasiński, znakomity mikropaleontolog, specjalizujący się w kredowych otwornicach planktonicznych; Zakładu Geologii, którym kierują kolejno prof. Andrzej Radomski oraz prof. Nestor Oszczypko, znani badacze Karpat i zapadliska przedkarpackiego oraz Zakładu Mineralogii i Petrografii, w którym kierownikiem po śmierci prof. Czesława Harańczyka, uznanego mineraloga, w 1998 r. zostaje prof. Witold Żabiński.
W roku 2000 Zakład Geologii dzieli się na trzy odrębne Zakłady: Geodynamiki i Geologii Środowiskowej (kier. prof. N. Oszczypko, a po nim prof. Alfred Uchman), Sedymentologii i Analizy Paleośrodowisk (kier. Stanisław Leszczyński, a po nim Mariusz Kędzierski) oraz Kartografii Geologicznej i Tektoniki (prof. Witold Zuchiewicz, wybitny neotektonik, a następnie prof. Marek Cieszkowski).
W 2002 r. dyrektorem Instytutu zostaje prof. Alfred Uchman, światowej sławy ichnolog, kontynuator ichnologicznej spuścizny Książkiewicza, który sprawuje tę funkcję przez dwie kolejne, 3-letnie kadencje. W 2008 r. zastępuje go prof. Joachim Szulc, specjalizujący się w sedymentologii węglanów, która dzięki jego wkładowi zaczyna stanowić coraz większą siłę naukową Instytutu. W 2012 roku utworzone zostaje nowe stanowisko Zastępcy Dyrektora ING UJ ds. nauki, które do 2016 r. pełni dr hab. Michał Gradziński, wybrany w tymże roku na Dyrektora ING UJ – ostatniego Dyrektora Instytutu z siedzibą na Oleandry i zarazem pierwszego w nowym budynku na III Kampusie UJ przy ul. Gronostajowej 3a. Przeprowadzka do kolejnej siedziby nauk geologicznych w Uniwersytecie nastąpiła bowiem w styczniu i lutym 2017 r.
Fot. 12. Prof. Stanisław „Miś” Dżułyński (1924–2001), światowej sławy sedymentolog, twórca sedymentologii eksperymentalnej (ze zbiorów prof. Elżbiety Morycowej)
Fot. 13. Stefan Kreutz (1883–1941), wybitny mineralog i krystalograf, twórca wraz z matematykiem Stanisławem Zarembą podstaw matematycznych krystalografii, jeden z prekursorów badań rentgenostrukturalnych minerałów (Archiwum Instytutu Nauk Geologicznych UJ)
Fot. 14. Stefan Kreutz przy odsłonięciu kryształów gipsu w Chotlu Czerwonym nad Nidą (Archiwum Instytutu Nauk Geologicznych UJ)
Fot. 15. Asystenci i studenci Gabinetu Mineralogicznego podczas pracy w laboratorium chemicznym w budynku Collegium Minus (lata trzydzieste XX wieku) (Archiwum Instytutu Nauk Geologicznych UJ)
Fot. 16. Ludwik Chrobak w urządzonej przez siebie pierwszej w Polsce pracowni badań rentgenostrukturalnych kryształów (lata trzydzieste XX wieku) (Archiwum Instytutu Nauk Geologicznych UJ)
Fot. 17. Wycieczka pracowników i studentów Zakładu Mineralogicznego UJ w Tatry (lata trzydzieste XX wieku). Stefan Kreutz (siedzący w drugim rzędzie trzeci od lewej), Ludwik Chrobak (siedzący w pierwszym rzędzie trzeci od lewej, z lornetką) i najprawdopodobniej Lester William Strock, stojący z młotkiem (Narodowe Archwum Cyfrowe)
Literatura
- Bieda, F. 1976. Zarys dziejów paleontologii w Krakowie. Prace Geol. Kom. Nauk Geol. PAN Krak., 94: 1-125.
- Czarniecki, S. 1964. Zarys historii geologii na Uniwersytecie Jagiellońskim. Wyd. Jubileuszowe UJ, XIV: 1-144.
- Daszkiewicz, P. & Tarkowski, R., 2014. Baltazar (Belsazar) Hacquet (1739–1815), francuski podróżnik, przyrodnik, geolog, profesor uniwersytetów we Lwowie i w Krakowie – nowe dane biograficzne w świetle niepublikowanych dokumentów z archiwów francuskich i niemieckich. Przegląd Geologiczny, 62: 340–343.
- Gaweł, A. 1951. Dwadzieścia lat Zakładu Mineralogicznego U.J. pod kierownictwem śp. Prof. Dr Stefana Kreutza. Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, 20:1-10.
- Gaweł, A. 1974. Katedra Mineralogii i Petrografii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Zesz. Nauk. UJ, Prace Hist., 47: 373-378.
- Graniczny, M., Kacprzak, J., Urban, H. & Krzywiec, P., 2007. Ludwik Zejszner – wybitny człowiek i przyrodnik, jeden z pionierów kartografii geologicznej w Polsce. Przegląd Geologiczny, 55: 925–932.
- Książkiewicz, M., 1971. Władysław Szajnocha (1858–1928). Przewodniczący Polskiego Towarzystwa Geologicznego w latach 1921–1924. Rocznik Polskiego Towarzystwa Naukowego, 41: 33–38.
- Książkiewicz, M., 1971. Jan Nowak (1880–1940). Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, 41: 42–44.
- Książkiewicz, M. 1974. Katedra Geologii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Zeszyty Naukowe UJ, Prace Historyczne: 365-371.
- Szajnocha, W., 1922. Prof. Dr. Józef Grzybowski 1869–1922. Rys życia i prac naukowych. Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, 1: 81–92
- Szajnocha, W., 1926. Czterdziestolecie Gabinetu Geologicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego (1886–1925). Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, 3: 1–60.
- Tarkowski, R., Daszkiewicz, P. & Pezda, J. 2010. Starania Jana Jaśkiewicza (1749–1809) o objęcie Katedry Historii Naturalnej i Chemii w Szkole Głównej Koronnej oraz jego rezygnacja z tego stanowiska – mało znane dokumenty historii nauk geologicznych. Przegląd Geologiczny, 58: 318–323.
- Unrug, R., 2000. Reaktywowanie studiów magisterskich w zakresie geologii. Materiały publikowane z okazji 25-lecia reaktywacji studiów geologicznych w Uniwersytecie Jagiellońskim na stronie internetowej www.ing.uj.edu.pl/historia
- Zuchiewicz, W., 2000. Historia Instytutu Nauk Geologicznych Uniwersytetu Jagiellońskiego. Materiały publikowane z okazji 25-lecia reaktywacji studiów geologicznych w Uniwersytecie Jagiellońskim na stronie internetowej www.ing.uj.edu.pl/historia
